เรียนรู้ภาษาศาสตร์จากภาพยนตร์
คนทั่วไปมักไม่เข้าใจว่าภาษาศาสตร์คืออะไร มักเข้าใจว่าการเรียนภาษาศาสตร์คือการเรียนภาษาต่างๆ นักภาษาศาสตร์คือคนที่เชี่ยวชาญภาษาต่างๆ. แม้ว่าคนส่วนใหญ่จะไม่เข้าใจว่าภาษาศาสตร์คืออะไรจริงๆ แต่เรื่องราวที่เกี่ยวข้องกับภาษาศาสตร์ยังพบเห็นได้ในหนังและสารคดีต่างๆ จำนวนไม่น้อย ตัวอย่างคลิปต่อไปนี้เป็นเพียงส่วนหนึ่งของหนังและสารคดีที่เกี่ยวข้องกับภาษาศาสตร์
ความเข้าใจคลาดเคลื่อน
คนทั่วไปมักเข้าใจว่า นักภาษาศาสตร์คือผู้ที่เก่งเลิศเรื่องภาษา สามารถพูดภาษาใดก็ได้. ในหนัง Stargate เมื่อพบกับชาวบ้านต่างดาว ตัวเอกที่เป็นนักภาษาศาสตร์ก็ต้องรับหน้าเป็นคนไปเจรจากับชาวบ้านต่างดาวต่างภาษานั้น. หรือในหนัง Arrival ตัวเอกที่รับบทเป็นนักภาษาศาสตร์ก็ถูกคาดหวังให้แปลภาษาต่างดาวที่ไม่รู้จักนั้นได้ทันที
หนังบางเรื่องอย่าง My Fair Lady ยังเพิ่มความเก่งกาจให้นักภาษาศาสตร์โดยให้สามารถบอกได้ว่าคนๆนั้นอาศัยอยู่ถิ่นไหนย่านไหน เพียงแค่ได้ยินสำเนียงการพูดเพียงเล็กน้อยเท่านั้น ซึ่งดูออกจะเกินเลยความสามารถที่แท้จริงของนักภาษาศาสตร์อยู่
งานของนักภาษาศาสตร์
นักภาษาศาสตร์แท้จริงแล้วจะสนใจศึกษาและอธิบายข้อมูลภาษาที่พบ. ในหนัง The Professor and the Madman เป็นเรื่องราวของการทำพจนานุกรม Oxford English Dictionary นักภาษาศาสตร์ต้องสนใจข้อมูลการใช้คำและอธิบายการใช้คำนั้นให้คนทั่วไปเข้าใจโดยต้องอาศัยตัวอย่างการใช้จริงที่พบมาเขียนนิยามและอธิบายการใช้คำของแต่ละความหมายให้ชัดเจน
การออกเสียงต่างๆ ก็ดูจะเป็นเรื่องที่คนเห็นว่านักภาษาศาสตร์สามารถทำได้ดี หนังอย่าง My Fair Lady ที่ตัวเอกเป็นนักสัทศาสตร์จึงมีบทส่วนหนึ่งที่แสดงให้เห็นการฝึกหัดออกเสียง และการใช้เครื่องมือศึกษาลักษณะเสียง.
เมื่อพบพานภาษาใหม่
เมื่อต้องเข้าไปเรียนรู้ภาษาใหม่ในต่างแดน. การเรียนรู้คำ การออกเสียง และระบบภาษาเป็นสิ่งที่คนที่แม้ไม่ใช่นักภาษาศาสตร์ก็ต้องฟันฝ่าเพื่อให้สามารถสื่อสารกันได้ หนัง Dances with wolves มีตัวอย่างของคนที่ต้องค่อยๆเรียนรู้ภาษาอินเดียนแดงด้วยตัวเอง.
กรณีภาษามนุษย์ต่างดาวดูเหมือนจะคล้ายกับการพบภาษาใหม่ต่างแดน แต่จริงๆกลับยากยิ่งกว่า เพราะสิ่งมีชีวิตต่างดาวนั้นอาจใช้ระบบและวิธีการสื่อสารที่ต่างจากภาษามนุษย์โดยสิ้นเชิง. Arrival จับประเด็นบทบาทนักภาษาศาสตร์ในการพยายามสื่อสารเข้าใจภาษาต่างดาวนี้
ภาษากับความคิด
คำถามว่าภาษามีอิทธิพลต่อความคิดอย่างไรเป็นคำถามที่มนุษย์เราสนใจมาช้านาน. หนัง Arrival เล่นกับประเด็นที่นักภาษาศาสตร์รู้จักกันในชื่อ Sapir-Whorf Hypothesis. เมื่อเรียนรู้ภาษาต่างดาวแล้ว วิธีคิดและการรับรู้โลกจะเปลี่ยนไปอย่างไร. หนังบางเรื่องอย่าง 1984 ยังกล่าวถึงการใช้ภาษาเพื่อควบคุมความคิด. ในสภาพที่รัฐควบคุมสื่อและครอบงำความคิดคนในสังคมด้วยการกำหนดรายการคำที่อนุญาตให้ใช้ได้ผ่านการชำระพจนานุกรม
ภาษากับรหัสลับ
ภาษาที่เราไม่รู้จักก็เป็นเหมือนรหัสลับที่เราไม่เข้าใจได้. Windtalkers นำเหตุการณ์ในสมัยสงครามโลกครั้งที่สองที่อเมริกาใช้ผู้พูดภาษา Navajo เป็นคนสื่อสารข้อความระหว่างสงคราม เพราะศัตรูไม่มีใครที่รู้และเข้าใจภาษานี้. แต่ในภาษาที่คนทั่วไปรู้จัก การสื่อสารให้เป็นความลับจำต้องอาศัยวิธีการเข้ารหัสข้อความ. ciphertext คือข้อความที่เข้ารหัสไว้. The Imitation Game นำเรื่องในสงครามโลกครั้งที่สองที่ฝ่ายสัมพันธมิตรคือ Alan Turing และทีมช่วยกันสร้างเครื่องเพื่อใช้ถอดรหัสข้อความฝ่ายเยอรมันได้
ภาษากับการไขคดี
เพราะแต่ละคนมีการใช้ภาษาแตกต่างกัน. ภาษาที่เราเขียน นอกจากลายมือที่ใช้บ่งบอกตัวตนผู้เขียนแล้ว ตัวภาษาเองไม่ว่าจะเป็นการเลือกใช้คำ สำนวนที่ใช้ การเขียนที่ผิดหรือเบี่ยงเบนจากมาตรฐาน ก็บ่งบอกถึงตัวผู้เขียนได้. กรณีของ Unabomber ที่ก่อคดีมานานกว่าสิบปีโดยที่ตำรวจไม่สามารถจับตัวได้. หลังจากเขาเผยแพร่เอกสาร Manifesto แล้ว ก็มีคนที่คุ้นกับวิธีการเขียนของเขาจนนำไปสู่การจับกุมตัวได้ในที่สุด. ภาษาจึงเป็นหลักฐานหนึ่งที่ใช้ในการสืบสวนไขคดีอันเป็นที่มาของนิติภาษาศาสตร์หรือ Forensic Linguistics
ภาษามือ
ใน A Quiet Place เมื่อโลกถูกรุกรานด้วยสิ่งมีชีวิตต่างดาวที่ล่ามนุษย์จากการได้ยินเสียง. ผู้คนอยู่รอดได้ด้วยการหลบอยู่ในความเงียบและเลี่ยงการพูดคุย. ภาษามือเป็นหนทางเดียวที่จะสื่อสารกันได้. แม้ไร้เสียงที่เปล่งมา ภาษามือก็ไม่ต่างจากภาษาปรกติที่ช่วยในการสื่อสารเรื่องราวต่างๆ. ในสารคดี Koko ลิงกอริลลาก็เรียนรู้ที่จะสื่อสารกับมนุษย์ได้ด้วยการใช้ภาษามือนี้. คำถามที่ตามมาคือแม้กอริลลาจะเรียนรู้ที่จะใช้ภาษามือได้ แต่กอริลลามีความเข้าใจภาษาที่ซับซ้อนได้แบบเดียวกับมนุษย์หรือไม่
ฤามนุษย์เท่านั้นที่มีภาษา
นักภาษาศาสตร์กลุ่มหนึ่งเชื่อว่าภาษาเป็นลักษณะเฉพาะของมนุษย์เท่านั้น เป็นความสามารถที่ทุกคนมีมาแต่กำเนิด ทำให้ทุกคนสามารถเรียนรู้ภาษาเมื่อยังเล็กได้อย่างรวดเร็ว. แต่ด้วยเทคโนโลยีปัญญาประดิษฐ์ทำให้เครื่องสามารถใช้ภาษามนุษย์พูดคุยได้ไม่แตกต่างจากคนทั่วไป. Ex Machina เป็นเรื่องของ AI ที่ฉลาดเหมือนมนุษย์นี้ แล้วเราจะมองได้ไหมว่าเครื่องก็มีความสามารถทางภาษาเหมือนมนุษย์ได้. แล้วเรายังถือว่าภาษาเป็นลักษณะเฉพาะของมนุษย์ได้อีกหรือไม่
ภาษากับสมอง
สมองเป็นส่วนที่ควบคุมการทำงานส่วนต่างๆ รวมถึงการใช้ภาษาด้วย เมื่อสมองส่วนที่เกี่ยวกับภาษาได้รับความเสียหาย ความสามารถในการใช้ภาษาก็หายไปด้วย. สารคดี Speechless นำเสนอเรื่องราวผู้ป่วยทางสมอง aphasia ที่ต้องสูญเสียความสามารถทางภาษาไป. หรือในหนัง Still Alice เราเห็นชีวิตของนักภาษาศาสตร์คนหนึ่งที่เปลี่ยนแปลงไปจากโรค Alzheimer’s
ภาษานฤมิต
จินตนาการมากมายในหนังทำให้ต้องมีตัวละครพูดภาษาสมมติต่างๆ เพื่อให้เหมือนจริงที่สุด นักภาษาศาสตร์จึงมีบทบาทในฐานะผู้สร้างหรือนฤมิตภาษาใหม่ๆ เหล่านี้ ไม่ว่าจะเป็นภาษา Valyrianใน Game of Thrones, ภาษา Klingon ในหนัง Star Trek, หรือภาษา Elvish ในหนัง The Lord of the Rings ภาษานฤมิตเหล่านี้ต่างก็มีคลังศัพท์และไวยากรณ์เป็นของตัวเอง
Tolkien เป็นหนังเกี่ยวกับประวัตินักภาษาศาสตร์ที่หลงใหลในภาษาและนฤมิตภาษาใหม่ๆ ขึ้นมา และเพื่อให้ภาษาเหล่านี้คงอยู่และมีชีวิตก็ต้องสร้างเรื่องราวให้มีผู้คน ตัวละครต่างๆ ใช้ภาษานฤมิตนี้พูดคุยกัน อันเป็นที่มาของวรรณกรรมที่รู้จักกันดีอย่าง The Hobbit, The Lord of the Rings, ฯลฯ
ศาสตร์แห่งภาษา
คนทั่วไปใช้ภาษากันเป็นประจำทุกวันจนไม่ได้คิดว่าภาษามีอะไรน่าสนใจ แต่แท้จริงแล้วศาสตร์แห่งภาษามีความหลากหลายครอบคลุมเรื่องต่างๆ มากมาย. สำหรับผู้สนใจทฤษฎีอยากรู้ว่ามนุษย์เรามีภาษาได้อย่างไร แบบจำลองความรู้เป็นอย่างไร เราสามารถสร้างหรือเข้าใจประโยคต่างๆ ได้อย่างไร, หรือสำหรับผู้สนใจอยากรู้เรื่องการรับภาษาของเด็ก การประมวลผลภาษาทางจิตวิทยา, การใช้ความรู้ทางภาษาศาสตร์เพื่อประยุกต์ใช้ในงานด้านภาษาทั้งหลาย, หรือเรื่องของความคิดและวัฒนธรรมที่ต่างกันไปตามความต่างของแต่ละภาษา, ภาษาและมโนทัศน์กับการรับรู้และสร้างความเข้าใจโลก, กลวิธีการใช้ภาษาเพื่อปลูกฝังหรือตอกย้ำอุดมการณ์ต่างๆ, วิวัฒนาการและการเปลี่ยนแปลงของภาษาจากอดีตถึงปัจจุบัน, การนฤมิตภาษาเพื่อความบันเทิง, หรือแม้กระทั่งการใช้ลักษณะข้อมูลภาษาเป็นหลักฐานทางนิติวิทยาศาสตร์ได้ ทั้งหลายทั้งปวงนี้เป็นเรื่องราวทางภาษาศาสตร์. ภาษาซึ่งเป็นสิ่งที่ดูเหมือนธรรมดาสามัญแต่กลับมีเรื่องราวให้เรียนรู้ได้ไม่จบสิ้น. และหากใครใคร่รู้เรื่องทางภาษาศาสตร์มากขึ้น อยากเป็นส่วนหนึ่งของครอบครัวภาษาศาสตร์ ในประเทศไทยเองก็มีมหาวิทยาลัยจำนวนมากที่เปิดหลักสูตรภาษาศาสตร์ เช่น
จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
มหาวิทยาลัยมหิดล
มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ
….
รายชื่อหนังในคลิป
1984 (1984)
Arrival (2016)
Dances with Wolves (1990)
Ex Machina (2014)
Game of Thrones (2011)
How forensic linguistics caught the Unabomber
Hunting the Real Unabomber
The Imitation Game (2014)
Koko : 1981 National Geographic Documentary
The Lord of the Rings (2001)
My Fair Lady (1964)
The Professor and the Madman (2019)
A Quiet Place (2018)
Speechless
Star Trek Into Darkness (2013)
Stargate (1994)
Still Alice (2014)
Tolkien (2019)
Windtalkers (2002)